नेपालमा भूकम्पीय जोखिम र न्यूनीकरणका उपायहरू: तथ्य, चुनौती र समाधान

नेपाल, हिमालयको काखमा बसेको देश, प्राकृतिक सुन्दरताको खानी मात्र नभई प्राकृतिक प्रकोपको केन्द्र पनि हो। विशेषगरी भूकम्पको जोखिमले यस देशलाई निरन्तर त्रासमा राखेको छ। २०७२ सालको विनाशकारी गोरखा भूकम्पले केवल संरचना मात्र भत्काएन, लाखौँ नेपालीका जीवनलाई बदलिदियो। यो त्रासदीले हामीलाई जुरुक्क उठ्न, सिक्न, र भविष्यका लागि तयारी गर्न एउटा गम्भीर पाठ दिएको छ। तर के हामी तयार छौँ? यस लेखमा, भूकम्पीय जोखिम, क्षतिको कारण, र नेपाललाई भूकम्प प्रतिरोधी बनाउन आवश्यक उपायबारे एक रोचक विश्लेषण गरिन्छ।

१. नेपाल: प्राकृतिक सौन्दर्य र भौगोलिक जोखिमको संगम

नेपालको भूगोलले यसलाई अनौठो बनाएको छ। हिमालय पहाडहरू, सुन्दर उपत्यकाहरू, र फेवातालजस्ता जलाशयहरूको सान छ। तर, यही भूगोलले नेपाललाई जोखिमयुक्त बनाएको छ। नेपाल, भारतीय र यूरेशियन प्लेटको सिमानामा रहेको देश हो, जहाँ यी दुई प्लेटको निरन्तर टकरावले भूकम्पका लागि उर्वर जमिन तयार पारेको छ। वैज्ञानिकहरूले नेपाललाई विश्वका २० वटा सबैभन्दा जोखिमयुक्त देशहरूमध्ये एकमा राखेका छन्।

२. २०७२ सालको भूकम्प: त्रासदीले दिएको पाठ

वि.सं २०७२ को बैशाख १२ गते गोरखा केन्द्रबिन्दु भएर गएको ७.८ रेक्टर स्केलको भूकम्पले ८,९६४ जनाको ज्यान लियो, २२,३०० भन्दा बढी घाइते भए, र लाखौँ परिवार घरबारविहीन भए। काठमाडौँ उपत्यकाका ऐतिहासिक सम्पदा, गाउँघरका हजारौँ कमजोर घरहरू र आधुनिक संरचनासम्म ध्वस्त भए। तर यो केवल भूकम्पको घटना थिएन; यो कमजोरी, लापरबाही, र अपर्याप्त तयारीको नतिजा थियो।

३. नेपालको संरचनागत समस्या: जोखिमको मुख्य जरो

नेपालका अधिकांश भवनहरू, विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा, माटो, पत्थर, र काठजस्ता सामग्रीबाट बनेका छन्। यी भवनहरू भूकम्पको पहिलो झट्कामै भत्किने खालका छन्। शहरी क्षेत्रमा पनि समस्या कम छैन। सहरीकरणले पुराना भवनहरूको संरक्षण, भूकम्प प्रतिरोधी डिज़ाइनको कमी, र कमजोर नियमनको समस्या उजागर गरेको छ।

४. सरकारले बनाएको नियम कागजमै सीमित किन?

नेपाल सरकारले निर्माण मापदण्ड र भूकम्प प्रतिरोधी संहिताको व्यवस्था गरेको छ। तर, अधिकांश मानिसहरूले यसको पालना गर्दैनन्। निरीक्षण प्रणाली कमजोर छ, र अनुमति बिना घर बनाउने प्रवृत्ति जारी छ। नीतिहरू राम्रो छन्, तर कार्यान्वयन प्रक्रिया अराजक छ।

५. आधुनिक प्रविधि: के पूर्वचेतावनी प्रणालीले जीवन बचाउन सक्छ?

प्रविधिले भविष्य देखाउन सक्छ, तर नेपालमा यसलाई कार्यान्वयन गर्न ढिलाइ भइरहेको छ। भूकम्प पूर्वचेतावनी प्रणाली जडान गरेर मानिसहरूलाई केबल ३० सेकेन्डको सूचना दिने व्यवस्था गरिँदा पनि हजारौँको जीवन जोगिन सक्छ। जापान र चिलीले यस प्रविधिलाई सफलतापूर्वक लागू गरेका छन्, नेपालले यसबाट सिक्नुपर्छ।

६. "सुरक्षित घर" अभियान: परिवर्तनको सुरुवात

२०७२ सालको भूकम्पपछि सरकारले ग्रामीण क्षेत्रमा भूकम्प प्रतिरोधी घर निर्माणका लागि अनुदान कार्यक्रम सुरु गर्‍यो। तर, अनुदानको रकमले गुणस्तरीय संरचना बनाउन पर्याप्त छैन। सस्तो कर्जा र प्राविधिक सहयोगलाई थप प्रभावकारी बनाउनुपर्छ।

७. उद्धार टोली रेस्कु ट्रेनिङ 

भूकम्पका बेला उद्धार टोली पहिलो आशा हो। तर, नेपालका उद्धार टोलीहरू पर्याप्त तयारीविना मैदानमा उत्रन्छन्। प्रत्येक प्रदेशमा अत्याधुनिक उपकरणसहितको उद्धार केन्द्र स्थापना गर्न र प्रहरी, सेना, र स्थानीय स्वयंसेवकलाई भूकम्प उद्धार तालिम दिन अनिवार्य गर्नुपर्छ।

८. विद्यालय र सामुदायिक शिक्षा

भूकम्पबाट भाग्न सकिन्न, तर यसबाट बच्न सकिन्छ। नेपालका विद्यालयहरूमा भूकम्पीय जोखिम सम्बन्धी शिक्षा अनिवार्य गरिनुपर्छ। विद्यार्थीहरूले "ड्रप, कभर, र होल्ड" जस्ता अभ्यास गर्नुपर्छ। सामुदायिक स्तरमा प्रशिक्षण कार्यक्रम सञ्चालन गरी प्रत्येक व्यक्तिलाई सजग बनाउनुपर्छ।

९. खुला ठाउँ: सुरक्षित आश्रयका लागि अभाव

काठमाडौँ उपत्यकामा खुला स्थानको कमीले भूकम्पपछिको आपतकालीन आश्रयलाई कठिन बनाउँछ। यसकारण, स्थानीय सरकारहरूले खुला ठाउँको पहिचान गरी संरक्षित गर्नुपर्छ।

१०. अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य: विश्वव्यापी समाधानबाट सिक्ने अवसर

नेपालले जापान, चिली, र न्यूजिल्याण्डजस्ता देशहरूबाट धेरै सिक्न सक्छ। यी देशहरूले भूकम्पीय जोखिमलाई सामना गर्न प्रविधि र योजनाहरू प्रभावकारी रूपमा लागू गरेका छन्। नेपालले पनि विदेशी सहकार्यबाट नवीनतम प्रविधि र आर्थिक सहयोग ल्याउनुपर्छ।

निष्कर्ष: सुरक्षित नेपाल निर्माणको सपना

नेपाललाई भूकम्पीय जोखिमबाट मुक्त बनाउनु सजिलो कार्य होइन। तर, सही नीति, प्रविधि, र जनसहभागिताले हामीलाई यस दिशामा अघि बढ्न प्रेरित गर्न सक्छ। "सुरक्षित घर, सुरक्षित जीवन" भन्ने नारालाई सार्थक बनाउन सरकार, नागरिक, र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यको आवश्यकतामा जोड दिनु पर्छ। यो सपना साकार भए मात्र नेपालले सुरक्षित भविष्यको निर्मा

ण गर्न सक्छ।

(तपाईंलाई यो लेख मन परेमा यसलाई अरूसम्म पुर्‍याउन नबिर्सनुहोला!)